Διαλογισμός ΖΕΝ

Διαλογισμός ΖΕΝ - ZAZEN

Ζαζέν είναι ο καθιστός διαλογισμός. Στα Γιαπωνέζικα, ζα σημαίνει καθιστός, και ζεν σημαίνει διαλογισμός. Στην πραγματικότητα, η έννοια του όρου «διαλογισμός» είναι αρκετά διαφορετική στις διάφορες παραδόσεις και σχολές. Χωρίς να θέλουμε να κάνουμε μια λεπτομερειακή ανάλυση του θέματος του διαλογισμού, θα αρκεστούμε σε μια βασική διάκριση ανάμεσα στον διαλογισμό συγκέντρωσης και τον διαλογισμό προσοχής.

Στην πρώτη περίπτωση, όλη η προσπάθεια του ασκούμενου καταβάλλεται προκειμένου ο νους να συγκεντρωθεί σε ένα μόνο αντικείμενο, που μπορεί να είναι εικόνα, ήχος, λέξη ή οτιδήποτε άλλο. Κάθε σκέψη που παρεμβάλλεται, αλλά ακόμη και οτιδήποτε διαφορετικό από το αντικείμενο της συγκέντρωσης, θεωρείται παράγοντας διάσπασης και αντιμετωπίζεται ανάλογα. Δηλαδή, αγνοείται –πολλές φορές αποδιώχνεται με μια στάση εσωτερικής έντασης- και ο νους επιστρέφει στο αντικείμενο της συγκέντρωσης από το οποίο προσπαθεί να μην απομακρυνθεί καθόλου.

Ο διαλογισμός συγκέντρωσης όταν εφαρμοστεί με επιμονή και επιμονή, μπορεί να οδηγήσει στις λεγόμενες υπερβατικές καταστάσεις συνείδησης, σε υπερβατικές εμπειρίες. Στην πραγματικότητα, η αυξημένη συγκέντρωση του νου επιτρέπει την ενεργοποίηση του υπάρχοντος δυναμικού του, το οποίο στη συνηθισμένη κατάσταση του διασπασμένου νου δεν αποτελεί παρά μια κατάσταση εν δυνάμει. Όταν με την επιμελή άσκηση ο νους γίνει ένα πράγμα, όλες οι κρυμμένες του δυνάμεις ενεργοποιούνται. Έτσι, μπορούμε να δούμε να εκδηλώνεται η τηλεπάθεια, η διόραση, η διακοή κ.α.

Στη διδασκαλία του Βούδα, η οποία φτάνει σε εμάς μέσα από την παράδοση του ΖΕΝ –αλλά όχι μόνο- οι καταστάσεις που μπορεί να πετύχει κανείς μέσω του διαλογισμού συγκέντρωσης δεν μπορούν να του προσφέρουν ελευθερία από το πρόβλημα του πόνου. Αυτό συμβαίνει επειδή ο πόνος προέρχεται από την άγνοια, και όπως βεβαίωσε ο ίδιος ο ιστορικός Βούδας Σακυαμούνι μέσα από την προσωπική του εμπειρία, οι πλέον υψηλές εμπειρίες υπέρβασης δεν απομάκρυναν ουσιαστικά και μόνιμα την βασική άγνοια. Έτσι, κάθε φορά που επέστρεφε στην κανονική συνείδηση, ο πόνος –με τη μία ή την άλλη μορφή- ήταν εκεί. Ήταν μόνο μέσω του διαλογισμού προσοχής που κατάφερε τελικά ο ίδιος να αφυπνιστεί στην Αλήθεια, διαλύοντας μια για πάντα τα πυκνά σύννεφα της άγνοιας.

Στον διαλογισμό προσοχής ο νους παίρνει τη στάση του ερευνητή. Στην πραγματικότητα, –και αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό σημείο της άσκησης- δεν είναι ο νους που παίρνει τη στάση του ερευνητή, αλλά μια άλλη κατάσταση μέσα μας η οποία δεν ανήκει στον νου, αλλά τον υπερβαίνει. Αναμφίβολα, η λεπτή αυτή διαφορά δεν μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτή από κάποιον που στερείται προσωπικής εμπειρίας μέσω άσκησης. Χρειάζεται, όμως, να τονιστεί κατ’ αρχάς η διαφορά για να βεβαιωθεί αργότερα μέσω της προσωπικής εμπειρίας.

Υπάρχει λοιπόν μέσα μας η δυνατότητα της καθαρής παρατήρησης κάθε φαινομένου αισθητού ή μη αισθητού. Μπορούμε να παρατηρήσουμε τα αντικείμενα των αισθήσεων, τα αισθήματα, τα συναισθήματα, τις σκέψεις. Με άλλα λόγια, ακόμη και ο νους μπορεί να γίνει αντικείμενο παρατήρησης, που σημαίνει ότι η διαδικασία της παρατήρησης δεν ανήκει στον νου. Όπως λένε σε κάποιες σχολές του Βουδισμού, ανήκει στην Ουσία του νου, ή στη λεγόμενη Βουδική φύση, δηλαδή στο αθάνατο πνευματικό στοιχείο μέσα μας.

Στο διαλογισμό προσοχής τα πάντα είναι αποδεκτά. Δεν υπάρχει τίποτα που πρέπει να απορριφθεί, τίποτα που να είναι περισσότερο σημαντικό από κάποιο άλλο. Όμως, παρ’ ότι κάτι τέτοιο ακούγεται πολύ άνετο και βολικό για να χαρακτηρίζει τα πλαίσια μιας πνευματικής άσκησης, η πράξη βεβαιώνει το αντίθετο. Δυστυχώς, οι παγιωμένες συνήθειες του νου δεν επιτρέπουν στην καθαρή προσοχή να παρακολουθήσει και να τιμήσει οτιδήποτε πέφτει στην αντίληψη της, με τον ίδιο τρόπο. Έχοντας μάθει να κλείνει ασφυκτικά το χέρι του όταν αισθάνεται φόβο ή επιθυμία –μέσα στα οποία καθορίζει το αίσθημα ασφάλειας ή ανασφάλειας του- εμπλέκεται σύντομα στις σκέψεις για το παρελθόν και το μέλλον. Εκεί η καθαρή παρατήρηση έχει χαθεί και τη θέση της έχει πάρει η γνωστή νοητικο-συναισθηματική δραστηριότητα, που μας χαρακτηρίζει στο συντριπτικό μέρος της καθημερινής μας ζωής.

Όπως πολύ ωραία λέει ο Uchiyama Roshi, η άσκηση του ζαζέν δεν είναι τίποτ’ άλλο από το συνεχές «άνοιγμα του χεριού του νου». Προσέχουμε, παρατηρούμε τι ο νους έχει πιάσει, και ανοίγουμε το χέρι του αφήνοντας το να φύγει, να περάσει.

Ας δούμε τώρα λίγο πιο αναλυτικά πώς γίνεται η όλη πρακτική. Στα Κινέζικα, ζα σημαίνει «δύο πρόσωπα που κάθονται μαζί μέσα στο σύμπαν». Δεν μπορούμε να καθίσουμε μόνοι μας, μέσα στον προσωπικό εγωιστικό μας χώρο. Πρέπει να ανοιχτούμε και να καθίσουμε μέσα στο σύμπαν, μαζί με όλες τις ζωντανές υπάρξεις. Αυτό το κάθισμα είναι το ζεν. Το σύμπαν, η γη, όλες οι υπάρξεις και όλες οι καταστάσεις κάθονται μαζί μας.

Εκείνο που αντιστοιχεί στη δική μας ευθύνη είναι να κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε για να καθίσουμε μέσα στο σύμπαν μαζί με όλες τις ζωντανές υπάρξεις. Δεν πρέπει να περιμένουμε κάτι το ιδιαίτερο και το εξαιρετικό, κάτι περισσότερο απ’ αυτό το απλό γεγονός.

Κατά τη διάρκεια του Ζαζέν θα πρέπει να προσέξουμε τρία πράγματα:

• Την εναρμόνιση του σώματος • Την εναρμόνιση του νου
• Την εναρμόνιση της αναπνοής

Πρώτα απ’ όλα θα πρέπει να κανονίσουμε τις εξωτερικές συνθήκες, το χώρο διαλογισμού. Το δωμάτιο δεν θα πρέπει να είναι ακατάστατο ή βρώμικο, ούτε πολύ φωτεινό, ούτε πολύ σκοτεινό, ούτε πολύ κρύο, ούτε πολύ ζεστό.

Για το Ζαζέν χρησιμοποιούμε συνήθως τα γιαπωνέζικα στρογγυλά μαξιλάρια, τα zafu, αλλά κάθε μαξιλάρι που μπορεί να στηρίξει τη λεκάνη μας σε μια όρθια στάση είναι κατάλληλο. Υπάρχουν επίσης τα ειδικά σκαμνάκια που βοηθούν στη σωστή στάση και στην πολύωρη πρακτική. Όμως, ακόμη και το κάθισμα σε καρέκλα μπορεί να εξυπηρετήσει το σκοπό μας, σε περίπτωση που οι άλλοι τρόποι δεν μπορούν να εφαρμοστούν. Στην πραγματικότητα, εκείνο που ενδιαφέρει είναι η σταθερή και ορθή στάση του σώματος, η οποία είναι αλήθεια ότι γίνεται καλύτερα όταν καθόμαστε πάνω σ’ ένα μαξιλάρι τοποθετημένο στο πάτωμα. Όμως, αυτό δεν πρέπει να είναι περιοριστικό.

Στο Ζαζέν, η στάση του σώματος είναι πολύ σημαντική. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι το μισό της όλης άσκησης, ή όπως λένε κάποιοι, ολόκληρη η άσκηση. Οι παραδοσιακοί τρόποι είναι δύο: ο ολόκληρος λωτός και ο μισός λωτός. Στον ολόκληρο λωτό, το αριστερό πόδι αναπαύεται πάνω στον δεξί μηρό, και το δεξί πόδι πάνω στον αριστερό μηρό. Το βάρος μοιράζεται σε τρία σημεία: τα δύο γόνατα που ακουμπούν πάνω στο zabuton (ένα μεγάλο τετράγωνο λεπτό μαξιλάρι που μπαίνει πάνω στο πάτωμα) και τη λεκάνη πάνω στο zafu (το στρογγυλό μαξιλάρι που μπαίνει πάνω στο zabuton). Στον μισό λωτό, το αριστερό πόδι αναπαύεται πάνω στο δεξί μηρό ενώ το δεξί πόδι βρίσκεται πάνω στο zabuton, ή ανάποδα.

Στη συνέχεια βάζουμε τα χέρια μας με τις παλάμες προς τα πάνω στα γόνατα μας, και κάνουμε μερικές κινήσεις δεξιά και αριστερά, όπως το εκκρεμές, καταλήγοντας στην κεντρική θέση του καθίσματος. Παίρνουμε μια βαθιά εισπνοή απ’ τη μύτη ενώ συγχρόνως τεντώνουμε τη σπονδυλική στήλη όσο γίνεται προς τα πίσω, σαν τόξο. Εκπνέουμε φέρνοντας το κεφάλι σε όρθια στάση με το σώμα, ενώ ταυτόχρονα τα χέρια παίρνουν τη θέση της «κοσμικής mudra». Στη θέση αυτή, το αριστερό χέρι αναπαύεται με την παλάμη προς τα επάνω, πάνω στη δεξιά παλάμη, ενώ οι αντίχειρες ακουμπούν μεταξύ τους στις άκρες, σχηματίζοντας μια έκλειψη, ούτε κύκλο ούτε τετράγωνο. Πρόκειται για μια απαλή επαφή χωρίς κανενός είδους πίεση. Ονομάζεται «κοσμική mudra» γιατί συμβολίζει ολόκληρο το σύμπαν, ή μάλλον, το κύριο χαρακτηριστικό του στο να ενώνει δύο υπάρξεις μεταξύ τους με ειρήνη και αρμονία.

Το σύμπαν πρέπει να είναι ένα μαζί μας, ένα με το κέντρο βάρους μας. Το κέντρο βάρος βρίσκεται πάντοτε στο κάτω μέρος της κοιλιάς. «Ακουμπάμε» το σύμπαν στο κέντρο βάρους μας και τοποθετούμε τα χέρια μας λίγα εκατοστά κάτω από τον αφαλό. Για όσους ασκούνται για πρώτη φορά στο ζαζέν, η όλη στάση μπορεί να είναι πολύ άβολη, όμως αυτό είναι κάτι που με τον καιρό ξεπερνιέται. Τεντώνουμε την πλάτη και τον λαιμό, τραβώντας ταυτόχρονα το πιγούνι ελαφρά προς τα μέσα, σαν να σπρώχνουμε το ταβάνι με το πίσω μέρος της κορυφής του κεφαλιού μας.

Αφήνουμε το βλέμμα μας να πέσει στο πάτωμα ή στον τοίχο προς τον οποίο είμαστε στραμμένοι, χωρίς να το εστιάζουμε σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο. Τα μάτια μας είναι μισόκλειστα. Αυτό το κάνουμε γιατί αν κλείσουμε τα μάτια μας αρχίζουμε να φανταζόμαστε και να εικονοποιούμε πράγματα, γεγονός που δημιουργεί πολλά προβλήματα στην πρακτική μας. Αν αντίθετα κρατήσουμε τα μάτια ορθάνοιχτα, ο νους διασπάται υπερβολικά. Αν κατά την αρχή της άσκησης μας στο ζαζέν δυσκολευόμαστε να συγκεντρωθούμε, μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια μας για λίγο, αλλά τα ανοίγουμε μόλις αισθανθούμε τον νου να γαληνεύει.

Στη συνέχεια κλείνουμε το στόμα αγγίζοντας με την άκρη της γλώσσας τον οροφή του στόματος, χωρίς πίεση. Αναπνέουμε απαλά και φυσικά από τη μύτη.

Έπειτα έρχεται η εναρμόνιση του νου. Ο νους είναι σχεδόν πάντα πολύ δραστήριος και ανήσυχος, σαν τη μαϊμού. Η εναρμόνιση του νου γίνεται όταν τον δένουμε στη φυσική κίνηση της αναπνοής. Όπου βρίσκεται η αναπνοή, εκεί πρέπει να βρίσκεται και ο νους. Όταν έχει φύγει κάπου αλλού, το παρατηρούμε και τον ξαναφέρνουμε στην παρακολούθηση της αναπνοής. Μπορούμε επίσης να χρησιμοποιούμε το μέτρημα των εισπνοών και των εκπνοών, διατηρώντας ταυτόχρονα επαφή με τη ζωντανή αίσθηση της αναπνοής. Όσες φορές κι αν φύγει ο νους σε σκέψεις για το παρελθόν και το μέλλον, τον ξαναφέρνουμε πίσω στο παρόν της σωματικής αίσθησης της αναπνοής.

Όταν εναρμονίζουμε την αναπνοή και τον νου, δημιουργείται ένα δυνατό αίσθημα παρουσίας εδώ και τώρα. Ο εγκεφαλικός φλοιός λειτουργεί ομαλά, οι ορμόνες λειτουργούν καλά, η αναπνοή είναι καλή, ο νους γαληνεύει, και έχουμε μια αίσθηση μεγάλης ζωτικότητας.

Μέσα απ’ το Ζαζέν μπορούμε να είμαστε απόλυτα στο παρόν πέρα από τις αρέσκειες και τις απαρέσκειες μας. Ταυτόχρονα, βιώνουμε την αληθινή έννοια της ζωτικότητας. Όποια, όμως, κι αν είναι η ενέργεια που βιώνουμε, θα πρέπει να συνεχίσουμε να καθόμαστε, παρατηρώντας την, μένοντας μαζί της και αφήνοντας την να φύγει. Η πρακτική του ζαζέν είναι η πρακτική της τέλειας ισορροπίας ανάμεσα στο σώμα και τον νου, ανάμεσα σε μας και τον κόσμο ολόκληρο.

Όταν τελειώνουμε το Ζαζέν, βάζουμε τα χέρια μας στα γόνατα με τις παλάμες προς τα πάνω, και γέρνουμε λίγο προς αριστερά και λίγο προς τα δεξιά. Επαναλαμβάνουμε αυτή την κίνηση κάνοντας την κλίση όλο και πιο μεγάλη. Στη συνέχεια ξεδιπλώνουμε τα πόδια μας και σηκωνόμαστε όρθιοι αργά.

Μπορούμε να μεταφέρουμε την «ατμόσφαιρα» της πρακτικής του ζαζέν στην καθημερινή μας ζωή. Αυτό σημαίνει ότι μεταφέρουμε την γαλήνη και την ισορροπία στον τρόπο με τον οποίο σχετιζόμαστε με πρόσωπα και πράγματα. Με τον τρόπο αυτόν μπορούμε να βοηθούμε τους άλλους, χωρίς να χρησιμοποιούμε απαραίτητα λόγια. Είναι πολύ σημαντικό να βιώνουμε το αίσθημα της σιγουριάς και της σταθερότητας κάθε στιγμή. Χωρίς να το επιδιώκουμε γινόμαστε βοηθητικοί στους άλλους και στον εαυτό μας.

Απολαμβάνουμε τη σχέση με τον εαυτό μας. Τότε, όμως, είναι πιθανό να πάρει τη σκυτάλη το εγώ με σκέψεις του τύπου, «είμαι σπουδαίος»... Το σημείο αυτό θέλει προσοχή γιατί μπορεί να πέσουμε στην παγίδα από την οποία προσπαθούμε να βγούμε τόσο απεγνωσμένα με όλη την πρακτική του Ζαζέν. Στην πραγματικότητα, όλες οι θέσεις που παίρνει ο νους, θετικές ή αρνητικές, δεν είναι παρά αντικείμενα παρατήρησης. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργείται η απόσταση-απόσπαση, και η εδραίωση της λειτουργίας της επίγνωσης σε όλες τις διαστάσεις της καθημερινής μας ζωής.

Υπάρχει επίσης η πιθανότητα να εγκλωβιστούμε σε κάποια θετικά αποτελέσματα της άσκησης του Ζαζέν. Γαλήνη, βαθιά ηρεμία, καθαρότητα του νου ... μπορεί να προκύψουν κατά την άσκηση του Ζαζέν. Μολονότι χρήσιμα και ευχάριστα για τη συνηθισμένη κατάσταση ύπαρξης μας, δεν χρειάζεται η προσκόλληση και η συνειδητή επιδίωξη τους. Όταν είναι εκεί έχουμε επίγνωση της παρουσίας και του ενεργειακού δυναμικού τους. Όταν απουσιάζουν ... απλά απουσιάζουν. Κάτι άλλο έχει πάρει τη θέση τους, και αυτό γίνεται αντικείμενο της προσοχής μας.

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η πρακτική του Ζαζέν αξίζει γι’ αυτή την ίδια. Είναι επίσης γεγονός ότι η κατανόηση αυτή δεν είναι ό,τι πιο εύκολο για τον εγωκεντρικό νου, ο οποίος προσεγγίζει τα πάντα μέσα από το πρίσμα του κέρδους και της απώλειας. Είναι μέσω της συνεχούς και συνεπούς πρακτικής που συνειδητοποιείται η ουσία και η ομορφιά της. Ο νους δεν αρκεί γι’ αυτό, χρειάζεται και το σώμα, η ολότητα της ύπαρξης.

Οτιδήποτε βιώνουμε κατά τη διάρκεια του Ζαζέν το αφήνουμε να περάσει, να φύγει. Συνεχίζουμε απλά την πρακτική μας για την ομορφιά του να μένουμε στο παρόν με ό,τι αυτό μας τροφοδοτεί κάθε στιγμή. Με τη στάση αυτή αφηνόμαστε στη ροή, δεν προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μικρές λιμνούλες με νερό που λιμνάζει. Η δύναμη της ροής είναι η μεγάλη στήριξη της προσπάθειας μας, κι έστω κι αν δεν την βλέπουμε, είναι πάντα εκεί όταν εναρμονιζόμαστε μαζί της. Είναι η πνευματική προστασία και ασφάλεια μας.

Η άσκηση του Ζαζέν είναι η καρδιά της καθαρής πνευματικότητας. Είναι πολύ πρωταρχική, πέρα και πριν από όλες τις θρησκείες, παραδόσεις και φιλοσοφικά συστήματα. Αν ζούμε τη ζωή μας σε επαφή με αυτή την καρδιά, όλα παίρνουν τη θέση τους, και εμείς βρίσκουμε τη θέση μας μέσα στον κόσμο. Από τη θέση αυτή μοιραζόμαστε όλες μας τις ενέργειες με όλες τις ζωντανές υπάρξεις, χωρίς διάκριση σε φίλους και εχθρούς. Η κεντρική θέση που ερχόμαστε στην πρακτική του Ζαζέν, είναι η θέση όπου όλες οι εναντιότητες εγκαταλείπονται και όλες οι αντιθέσεις εναρμονίζονται. Είναι η επιστροφή στον Εαυτό.