Το ΖΕΝ στη Δύση
Οι πρώτες επαφές του ΖΕΝ με τον δυτικό κόσμο έγιναν στα τέλη του 19ου αιώνα μέσω γιαπωνέζων ιερέων ΖΕΝ, οι οποίοι στάλθηκαν στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ για να καλύψουν τις θρησκευτικές ανάγκες των γιαπωνέζικων κοινοτήτων που είχαν αρχίσει να δημιουργούνται εκεί. Η ανταπόκριση και το ενδιαφέρον των δυτικών εκείνης της εποχής για την εξωτική θρησκεία του ΖΕΝ ήταν πολύ μικρό, και περιορίστηκε σε ατομικές περιπτώσεις.
Θα έπρεπε να περάσουν αρκετές δεκαετίες για να δούμε πιο μαζικές και ένθερμες εκφράσεις ενδιαφέροντος, στις οποίες συνέβαλαν αποφασιστικά δύο παράγοντες: ο πρώτος, ήταν το πνεύμα της πνευματικής αναζήτησης που άρχισε να δυναμώνει αισθητά μετά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο σε Ευρώπη και Αμερική, και ο δεύτερος, ο ερχομός κάποιων ιδιαίτερα αξιόλογων αντιπροσώπων του ΖΕΝ στη Δύση.
Ένας απ' αυτούς, ο οποίος σφράγισε με τα γραπτά του την επαφή του δυτικού κόσμου με την παράδοση του ΖΕΝ, ήταν ο πολυγραφότατος D.T. Suzuki. Παρ' ότι ο ίδιος δεν ήταν ιερέας του ΖΕΝ, κατάφερε συνδυάζοντας την προσωπική εμπειρία του από το ΖΕΝ με την διανοητική κατανόηση των αρχών του, να κινήσει το ενδιαφέρον των δυτικών, οι οποίοι κορεσμένοι από τον υλισμό της καθημερινής τους ζωής αναζητούσαν τις πηγές της πνευματικότητας στην Ανατολή. Τα γραπτά του επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την γενιά των Beatniks, η οποία έδειξε αμέσως μεγάλο ενδιαφέρον για την εικονοκλαστική και διαισθητική προσέγγιση του ΖΕΝ.
Όμως, η αληθινή άνθιση του ΖΕΝ στη Δύση πραγματοποιείται στις δεκαετίες ́60 και ́70, όπου έχουμε έναν υπέροχο συνδυασμό αυξημένου ενδιαφέροντος των νέων ανθρώπων και παρουσίας έμπειρων γιαπωνέζων δασκάλων του ΖΕΝ, κυρίως στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ. Τα ονόματα που θα σφραγίσουν την οργανωμένη παρουσία του ΖΕΝ στη Δύση είναι του ιδρυτού του Κέντρου του Σαν Φρανσίσκο Shunryu Suzuki Roshi, και του κέντρου του Λος Άντζελες Taizen Maezumi Roshi. Στην Ευρώπη, είναι ο Taisen Deshimaru που θα μεταφέρει την φλόγα του ΖΕΝ από την Ιαπωνία.
Παρ' ότι η ανταπόκριση και το ενδιαφέρον των ανθρώπων ήταν αρκετά μεγάλη εκείνη την εποχή, συνυπήρχαν με μια εξ' ίσου μεγάλη ανωριμότητα σε θέματα του πνευματικού χώρου. Οι περισσότεροι ενδιαφερόμενοι δεν ήταν σε θέση να διακρίνουν αν το ΖΕΝ ήταν γι' αυτούς ένας δρόμος πνευματικής πραγμάτωσης ή ένας τρόπος κάλυψης των προσωπικών ψυχολογικών προβλημάτων τους. Αυτό βέβαια δεν συνέβαινε μόνο με το ΖΕΝ, αλλά με όλες τις Ανατολικές μορφές πνευματικότητας που είχαν κατακλύσει τη Δύση εκείνη την εποχή.
Έτσι, ένας γνωστός Βουδιστής Δάσκαλος της εποχής, ο Chogyam Trungpa, αφιέρωσε πολλές ομιλίες στην προσπάθεια του να διαχωρίσει την πνευματικότητα από τον "πνευματικό υλισμό" που κυριαρχούσε στην στάση των περισσοτέρων. Αντί να εργάζονται στα πλαίσια μιας σοβαρής ψυχοθεραπείας, προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν πνευματικές φόρμες όπως του ΖΕΝ, για να διαφύγουν ή να καλύψουν τα προσωπικά τους προβλήματα. Πρόκειται βέβαια για ένα φαινόμενο που δεν ήταν αποκλειστικά της εποχής στην οποία αναφερόμαστε, αλλά που χαρακτηρίζει κάθε εποχή και φυσικά τη δική μας. Ποια είναι η πρόθεσή μας στην ενασχόλησή μας με το πνευματικό; Πόσο είμαστε ενήμεροι και εργαζόμαστε πάνω στις "ατέλειωτες υποθέσεις" της ζωής μας; Πόσο ασχολούμαστε με τα ψυχολογικά τραύματα που φέρνουμε μέσα μας ακόμη κι από την παιδική μας ηλικία;
Η ανωριμότητα που χαρακτήριζε την εποχή της μεγάλης έξαρσης του ΖΕΝ στη Δύση, είχε τις συνέπειες που ήταν φυσικό να έχει. Πολλά κέντρα κλονιστήκανε από συμπεριφορές δασκάλων ή προχωρημένων μαθητών, που κάθε άλλο παρά πνευματική ωριμότητα και εξέλιξη φανερώνανε. Όμως, ακόμη κι αυτό ήταν μια αναγκαία φάση στην όλη διαδικασία της εξέλιξης και της σταδιακής ωρίμανσης. Σιγά-σιγά, το γιαπωνέζικο ΖΕΝ άρχισε να βάζει ρίζες στο έδαφος της Δύσης, και από εξωτική θρησκεία ή δρόμος πνευματικός, άρχισε να γίνεται στάση και τρόπος ζωής, προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τις πραγματικότητες του καινούργιου περιβάλλοντος. Αυτή είναι η φάση της σταδιακής ανάπτυξης του καινούργιου φυτού που προέκυψε από το μπόλιασμα του ΖΕΝ στο δένδρο της Δύσης.
Πρακτικά μιλώντας, το ΖΕΝ αυτή τη στιγμή στη Δύση έχει δύο μορφές: η μία είναι θρησκευτική, και φυσικά μιλάμε για το Βουδιστικό ΖΕΝ, και η άλλη είναι εκείνη του Bonpu ΖΕΝ. Τα περισσότερα κέντρα, μοναστήρια ή ομάδες ΖΕΝ που δραστηριοποιούνται αυτή τη στιγμή, συνδέονται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο με το παραδοσιακό Βουδιστικό ΖΕΝ της Ιαπωνίας, της Κίνας ή της Κορέας. Μερικοί δάσκαλοι - Δυτικοί ή Ανατολίτες - δίνουν μεγάλη έμφαση στις παραδοσιακές φόρμες. Άλλοι, λιγότερο. Σε όλες, όμως, τις περιπτώσεις το ΖΕΝ παραμένει μέσα στο Βουδιστικό πλαίσιο. Έστω κι αν κάποιος δεν είναι υποχρεωμένος να γίνει επίσημα Βουδιστής προκειμένου να ασχοληθεί με την πρακτική του ΖΕΝ, θα πρέπει να αποδέχεται σε σημαντικό βαθμό τις αρχές του γιατί αυτές αποτελούν το πλαίσιο της πρακτικής, την στηρίζουν, και αργά ή γρήγορα θα τις "βρει" μπροστά του.
Δυστυχώς, πολλοί θέλουν να ασχοληθούν ή λένε ότι ασχολούνται με το παραδοσιακό ΖΕΝ χωρίς να έχουν καμιά συμπάθεια ή αποδοχή των Βουδιστικών διδασκαλιών. Αυτό δεν είναι παρά άλλο ένα σημάδι της ανωριμότητας του τρόπου προσέγγισης. Το ΖΕΝ που ασκείται ως δρόμος φώτισης και πραγμάτωσης του εαυτού, είναι το ΖΕΝ που ξεπηδάει πάντα φρέσκο από την αρμονική σύνθεση του Βουδιστικού και Ταοϊστικού πνεύματος, όπως έγινε πολλούς αιώνες πριν στην Κίνα.
Όμως, υπάρχει και το Bonpu ΖΕΝ, το οποίο έχει μεγάλη άνθιση όχι μόνο στη Δύση, αλλά και σε μια παραδοσιακά Βουδιστική χώρα όπως η Ιαπωνία. Όπως είπαμε πιο πάνω, Bonpu ΖΕΝ είναι το ΖΕΝ του "συνηθισμένου ανθρώπου της καθημερινής ζωής", ο οποίος δεν επιζητά απαραίτητα την φώτιση και την πραγμάτωση της αληθινής του φύσης. Είναι το ΖΕΝ που ασκείται για καλύτερη ψυχο-σωματική υγεία και για καλύτερη κατανόηση του εαυτού. Σ' αυτή τη μορφή ΖΕΝ, το μόνο ουσιώδες είναι η εξάσκηση του διαλογισμού - του ζαζέν - με συνέπεια και επιμονή. Δεν υπάρχει Βουδιστικό ούτε κάποιο άλλο θρησκευτικό ή φιλοσοφικό πλαίσιο. Το μόνο πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιείται η εξάσκηση του διαλογισμού είναι αυτό του ανοίγματος, της επίγνωσης και της ευαισθησίας.
Αυτή η μορφή ΖΕΝ έχει σημαντική εξάπλωση στη Δύση, επειδή ικανοποιεί τις ανάγκες των ανθρώπων που δεν αναζητούν απαραίτητα έναν θρησκευτικό δρόμο σ' αυτή τη φάση της ζωής τους. Το Bonpu ZΕΝ είναι το ΖΕΝ που πραγματοποιείται ως μορφή ψυχοθεραπείας ή ως μέθοδος προσωπικής ανάπτυξης. Κυρίως, αποτελεί μια στάση αντιμετώπισης της καθημερινής ζωής χαρακτηριζόμενης από καλλιέργεια της επίγνωσης και βίωση της παρούσας στιγμής. Είναι το ΖΕΝ που μπορεί να συνδυαστεί με δραστηριότητες όπως η "επισκευή της μοτοσικλέτας", η "αναρρίχηση", το "μαγείρεμα", η "κηπουρική", ή ό,τι άλλο μπορεί να γίνει το αντικείμενο του ενδιαφέροντος και της προσοχής μας. Αρκεί βέβαια να υπάρχει πάντοτε η ατομική ή ομαδική εξάσκηση στον διαλογισμό - το ζαζέν. Αυτό είναι η καρδιά του Bonpu ΖΕΝ, ενώ το σώμα του μπορεί να χωρέσει τα πάντα.